2- خودخواهی (Selfishness) (الأنانية (انت تريده)

همه ما باانگیزه‌ای متولد شده‌ایم تا زنده و سالم بمانیم و خودخواهی ممکن است جلوه‌ای نادرست از این امر باشد. درجه خاصی از خودخواهی طبیعی است. به‌عنوان‌مثال، بسیاری از مردم تصمیم می‌گیرند قبل از تهیه غذا برای دیگران نیازهای غذایی خود را برآورده سازند. اما خودخواهی نیز می‌تواند یک ویژگی شخصیتی آسیب‌شناختی باشد. افراد خودخواه ممکن است نیازهای کوچک خود را بالاتر از نیازهای مهم دیگران قرار دهند. به‌عنوان‌مثال، فردی وقتی از مادر خود برای خرید یک کتاب طنز، پول می‌گیرد خودخواهی نشان می‌دهد.

برخی از مشکلات بهداشت روان می‌توانند در رشد خودخواهی نقش داشته باشند. بسیاری از اختلالات شخصیتی، به‌ویژه اختلال شخصیت ضداجتماعی و اختلال شخصیت خودشیفتگی، باعث می‌شود افراد چنان در خواسته‌های خود غرق شوند که یا متوجه آن نشوند یا به نیازهای دیگران اهمیت ندهند. بسیاری از بیماری‌های روانی می‌توانند باعث درگیری شدید با خود شوند که می‌تواند به خودخواهی کمک کند. به‌عنوان‌مثال، یک فرد افسرده ممکن است چنان در احساسات رنج خود غرق شود که نتواند فرزندان خود را از هر لحاظ تأمین کند یا با شریک زندگی خود ارتباط برقرار کند.

اگر تعصب و خودخواهی باشد، علم هم نمی تواند هدایت کند.(بقره113)

تضرّع و ناله در دعا، نشانه‏ ى توجّه انسان به كمبودها و نيازهاى خود و عامل شكستن غرور و خودخواهى است. زيرا آنكه خود را قوى و غنى بداند، در برابر هيچ كس ناله و درخواستى ندارد.^[1](اعراف55)

آغاز برخى انحراف‏ها، بى‏ادبى و جسارت به رهبر است كه از خودخواهى سرچشمه مى‏گيرد.^[2](توبه58)

اساس تفرقه، خودخواهى انسان‏هاست. ^[3](مومنون52)

دروغ و خودخواهی را حتی کفار لجوج هم بد می دانند و به همین دلیل به پیامبر نسبت دروغ و خودخواهی می دادند.(قمر23)

تكبّر، نه تنها براى افراد عادّى خطرناك است، بلكه براى آنان كه مقام عالى دارند و همنشين فرشتگان در ملأ اعلى هستند و سال‏ها و قرن‏ها سابقه‏ ى عبادت دارند نيز خطر دارد. «فَاهْبِطْ، فَاخْرُجْ»^[4]

گاهى يك لحظه تكبّر در برابر فرمان خداوند، سبب سقوط دائمى است. «تَتَكَبَّرَ فِيها فَاخْرُجْ»(اعراف13)

نتيجه ‏ى تكبّر و خودبزرگ‏ بينى، كوچكى و خوارى است. آرى، نتيجه ‏ى گفتن «من بهترم»، «أَنَا خَيْرٌ»، شنيدن جوابِ‏ «فَاخْرُجْ إِنَّكَ مِنَ الصَّاغِرِينَ» است. ^[5]

چرا ابلیس با فرمان خدا مخالفت کرد؟!

انگيزه او در اين مخالفت كبر و غرور و تعصب خاصى بود كه بر فكر او چيره شد، او چنين مى‏ پنداشت كه از آدم برتر است، و نمى‏ بايست دستور سجده بر آدم به او داده شود، بلكه او بايد مسجود باشد و آدم بر او سجده كند، كه شرح اين معنى در ذيل آيه 12 سوره اعراف خواهد آمد^[6].

و علت كفر او نيز همين بود كه فرمان حكيمانه پروردگار را نادرست شمرد نه تنها عملا عصيان كرد بلکه از نظر اعتقاد نيز معترض بود، و به اين ترتيب خودبينى و خودخواهى، محصول يك عمر ايمان و عبادت او را بر باد داد، و آتش به خرمن هستى او افكند، و كبر و غرور از اين آثار بسيار دارد!.^[7]

سرچشمه اصلى شرك و پايمال كردن حقوق مردم غالبا خودخواهى و تكبر است.^‏[8]

در حقيقت فضيلت چيزى است كه خداوند آن را فضيلت بداند نه آنچه خودستايان براى خود از روى خودخواهى قائل مى‏ شوند و به خويش و ديگران ستم مى‏ كنند.^[9]

بسيارى از مردم بر اثر جهل و تعصب و خودخواهى، ايمان نمى‏ آورند” (وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يُؤْمِنُونَ‏).^[10]

آنها كه بر اثر لجاجت و دشمنى با حق و گرفتار بودن در چنگال تعصب و خودخواهى و خودپرستى، چشم و گوشِ حقيقت بين را از دست داده ‏اند هرگز نمى‏ توانند، حقايق مربوط به عالم غيب و اثرات ايمان و لذت عبادت پروردگار و شكوه تسليم در برابر فرمان او را درك كنند، اينگونه افراد به كوران و كرانى ميمانند كه در تاريكى مطلق و سكوت مرگبار زندگى دارند، در حالى كه مؤمنان راستين با چشم باز و گوش شنوا هر حركتى را مى‏بينند و هر صدايى را مى‏ شنوند و با توجه به آن راه خود را به سوى سرنوشتى سعادت آفرين مى ‏گشايند.^[11]

نهايت خودخواهى است كه ما تنها به فكر منافع امروز خويش باشيم و مثلا همه منابع موجود زمين را غارت كنيم و به هيچوجه به فكر آيندگان نباشيم كه آنها در چه شرائطى زندگى خواهند كرد،^[12]

در عجب و خودخواهى‏[13]

1. خداوند متعال مى‏فرمايد: اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد صدقات خود را با منت گذاشتن به نيازمندان باطل نسازيد، منت گذاشتن در واقع عجب و خودخواهى صدقه دهنده است.
2. در محاسن روايت شده كه خداوند متعال مى‏فرمايد: بعضى از بندگان مؤمن از من سؤال مى‏كنند كه او را به عبادت توفيق دهم، من چون او را دوست دارم به اين خواسته‏اش توجه نمى‏كنم، براى اينكه وى در اثر عبادت و طاعت دچار عجب (خودخواهی) نگردد.
3. امام صادق عليه السّلام فرمود: هنگامى كه خداوند ابراهيم عليه السّلام را به عنوان دوست خود برگزيد، به جبرئيل فرمود: زود ابراهيم را درياب كه گرفتار عجب (خودخواهی) نشود.
4. حضرت باقر عليه السّلام فرمود: خداوند متعال مى‏ فرمايد: بعضى از بندگان مؤمن از من توفيق عبادت مى‏ خواهند من به جهت اينكه براى او عجب و خودپسندى (خودخواهی) پيش نيايد اين توفيق را به وى نمى‏ دهم، بعضى از بندگان مؤمن را فقط فقر اصلاح مى‏ كند و اگر او را بى‏ نياز كنم هلاك مى‏ گردد.
5. حضرت رسول صلى اللَّه عليه و آله فرمود: خداوند متعال مى‏ فرمايد: بعضى از بندگان من شايستگى پيدا نمى ‏كنند مگر اينكه توانگر شوند و تندرست باشند، لذا من آنها را ثروتمند مى‏ كنم و بدن آنان را سالم مى‏ گردانم تا امور دين آنها اصلاح گردد.

بعضى از بندگان مؤمن كسانى هستند كه دين آنها فقط با فقر و تنگدستى و بيمارى محفوظ مى‏ ماند و من مى‏ دانم كه دين آنها را چگونه نگه دارم، بعضى از بندگان مؤمن بسيار كوشش مى‏كنند كه عبادت كنند، آنها شب‏ها از خواب شيرين بر مى‏ خيزند و خود را به مشقت مى‏ اندازند و عبادت مى‏ كنند.

بعضى از شب‏ها من اين چنين بندگان را خواب مى‏ برم و آنها موفق نمى‏ شوند از خواب برخيزند و عبادت كنند، او صبح از خواب بر مى‏ خيزد و از اينكه در خواب مانده و نتوانسته نماز شب بخواند خود را سرزنش مى‏ كند و اظهار ناراحتى مى‏ نمايد.

اگر اين مرد مؤمن همه شب‏ها موفق شود نماز شب بخواند عجب (خودخواهی) او را فرا مى‏ گيرد و همين عجب و خودخواهى او را به فساد مى ‏كشاند، و او در اثر خودخواهى خويشتن را هلاك خواهد كرد و او چنين خيال مى ‏كند كه بهتر از او عابدى نيست، و در نتيجه از خداوند دور مى‏ گردد.

6. على عليه السّلام فرمود: تواضع بالاترين مقام آدم است عجب و خودخواهى آدمى را به وحشت و تنهائى گرفتار مى ‏كند. از مرد خودخواه متكبر كه تا ديروز نطفه بود و حالا فخر و مباهات مى‏ كند تعجب مى‏ كنم در حالى كه اين مرد فردا مردارى خواهد شد.
7. حضرت رسول صلى اللَّه عليه و آله فرمود: يكى از روزها موسى بن عمران در جايى‏ نشسته بود، در اين هنگام شيطان نزد او آمد و كلاه رنگينى در سر گذاشته بود.

هنگامى كه نزد موسى رسيد كلاه از سر برداشت و به موسى سلام كرد، موسى گفت: شما كه هستيد؟ گفت: من شيطان هستم.

موسى عليه السّلام گفت: تو شيطان هستى خداوند تو را به خود نزديك نكند.

گفت: آمده‏ام به جهت مقامى كه در نزد خداوند دارى بر تو سلام كنم. موسى گفت: اين كلاه چيست؟ گفت: به وسيله آن دل‏هاى مردم را به طرف خود جذب مى‏كنم.

حضرت موسى عليه السّلام گفت: به من بگو آن كدام گناه است كه اگر فرزند آدم مرتكب آن شد تو بر آن مسلط مى‏گردى. گفت: هنگامى كه گرفتار عجب (خودخواهی) مى‏شود، و اعمالش را زياد مشاهده مى‏كند و گناهانش در نظرش كوچك جلوه مى‏نمايد.

8. رسول اكرم صلى اللَّه عليه و آله فرمود: خداوند متعال به داود عليه السّلام فرمود: گناه‏كاران را بشارت بده و صديقان را بترسان. داود گفت: چگونه آنها را بشارت و اين‏ها را بترسانم. فرمود: اى داود، به گناه‏كاران بشارت بده كه آن‏ها را مورد رحمت خود قرار مى‏دهم و گناه آنان را مى‏بخشم، اما صديقان را بترسان كه عجب (خودخواهی) آنها را فرا نگيرد و اگر خودخواه شدند همه خوبى‏هاى آنان از بين مى‏رود.
9. على عليه السّلام فرمود: گناهى كه تو را بدحال كند و ناراحت گرداند بهتر است از كار خوبى كه براى تو عجب (خودخواهی) آورد.
10. فرمود: عجب و خودخواهی مرد يكى از چيزهائى است كه بر عقل آدمى حسد مى‏برد.
11. فرمود: وحشتى بالاتر از عجب (خودخواهی) نيست، زيرا عجب (خودخواهی) موجب مى‏گردد كه مردم آدمى را تنها بگذارند.
12. حضرت صادق عليه السّلام فرمود: رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمودند: اگر نه اين بود كه گناه براى مؤمن بهتر از عجب (خودخواهی) مى‏باشد، خداوند متعال هرگز نمى‏گذاشت كه بنده مؤمنش مرتكب گناه بشود.
13. حضرت رسول صلى اللَّه عليه و آله فرمود: خداوند متعال مى‏فرمايد: من داناترم به اينكه چه چيز بندگان مؤمن مرا اصلاح مى‏كند، بعضى از بندگانم شب‏ها از خواب برمى‏خيزند و نماز مى‏گذارند و پاره‏اى از شب‏ها در خواب مى‏مانند و بيدار نمى‏شوند كه تهجد به جا آورند. آنها از اين عدم توفيق بسيار ناراحت مى‏گردند و خود را سرزنش مى‏كنند، در حالى كه اگر اين حالات براى آنها پيش نيايد آنان خود را بالاتر از همه مى‏دانند و گرفتار عجب و خودخواهی مى‏شوند و از اين جهت در دين آنها نقصان پديد مى‏آيد و آخرت آنان خراب مى‏گردد.

پس اكنون بايد عاملان و نيكوكاران به اعمال خود اتكاء نداشته باشند، زيرا اگر آنها هر چه كوشش كنند باز هم مقصر مى‏باشند و حق مطلب را آن طور كه هست اداء نكرده‏اند. آنها اگر بخواهند به بهشت رضوان برسند و مورد عنايت و كرامت قرار بگيرند و در جوار رحمت من جاى گيرند بايد سخت بكوشند.

مؤمنان همواره بايد به رحمت خداوند اميد داشته باشند و به لطف خدا خوشحال گردند و اطمينان پيدا كنند فضل و رحمت خدا شامل آنها خواهد شد، خداوند آنها را مورد عفو قرار مى‏دهد و به رضوان خود مى‏رساند و آرزوهاى آنان را برآورده مى‏كند.^[14]

نكوهش خودخواهى‏ و تكبر^[15]

خداوند در چند مورد در قرآن مجيد تكبر و خودخواهى را نكوهش كرده و شخص خودخواه را مورد سرزنش قرار داده و فرموده است: «بزودى آنانى را كه بناحق در زمين، تكبّر مى ‏ورزند، از آيات خود باز مى‏ گردانيم» ([16]) و نيز فرموده است: «آن كه از عبادت پروردگار تکبر می ورزد و گردنكشى مى ‏كند» ([17]). و مى‏فرمايد: «… امروز به عذاب سختى كيفر مى‏ شويد، بدان سبب كه بر خدا ناحق مى ‏گفتيد، و از آيات او سركشى مى‏ كرديد» ([18]). و خداى متعال فرمايد: «… بد جايى است، آرامگاه متكبّران ([19])!» و خداوند متعال فرمايد: «… اين چنين خداوند مهر مى‏گذارد بر هر دل، تكبّركننده گردن فراز ([20]).» و باز فرموده است: «… و نااميد شد، هر سركش حق ناپذير ([21]).» پيامبر خدا (ص) فرموده است: هر كه به اندازه ذرّه‏اى خودخواهى در دلش باشد، وارد بهشت نشود و هيچ كسى كه در دلش ذرّه‏اى از ايمان باشد، وارد آتش دوزخ نگردد ([22]).

و نيز آن بزرگوار مى‏گويد: خداوند فرموده است: بزرگى زيبنده من است، و عظمت از آن من، پس هر كس در يكى از اينها با من در ستيزد، او را در جهنّم افكنم ([23]).

و آن گرامى مى‏فرمايد: گردنفراز(خودخواه) وارد بهشت نشود، و نه بخيل و آن كه بدخوست ([24]).

و فرمود: بنده‏اى كه خودخواه و تجاوزگر است، و خداوند بزرگ و برتر را فراموش كرده است، بد بنده‏اى است. بد بنده‏اى است آن كه گردنكش و متكبر است، و بزرگى خداى متعال را فراموش كرده است. بد بنده‏اى است آن بنده‏اى كه فراموش كار و در لهو و لعب است، قبرها و خاك شدن اين بدن را فراموش كرده است، بد بنده‏اى است آن كه سركش و ستمگر است و آغاز و انجامش را فراموش كرده است ([25]).

گفتند: يا رسول الله! چقدر فلانى متكبّر است فرمود: آيا پس از آن مرگ نيست ([26])؟ حضرت عيسى (ع) فرمود: خوشا به حال كسى كه خداوند كتاب خود را بر او آموخته، وانگهى او با حالت سركشى از دنيا نرفته است.

پيامبر اسلام (ص) فرمود: محبوبترين شما نزد ما و نزديكترين شما به ما در آخرت، خوشخوترين شماست، و مبغوضترين شما نزد ما و دورترين شما از ما، پرحرفترين، بى‏حسابترين در سخن گفتن و متفيهقون‏اند، عرض كردند: يا رسول الله- درود خدا بر شما- ما دو مورد اوّل را فهميديم، متفيهقون چه كسانى هستند؟ فرمود: گردنكشان و خودخواهانند ([27])! و آن گرامى فرمود: متكبّران در روز قيامت به صورت ذره ناچيزى محشور مى‏گردند و به گونه مردانى هستند كه هر چيز كوچكى، آنها را از جا مى‏كَنَد و به زندانى در جهنّم مى‏افكند كه به آنجا «بولس» ([28]) گويند و آنان را تپه‏هايى از آتش بالا مى‏برد، و از گل فاسدى كه عصاره اهل دوزخ است بياشامند ([29]).

و آن بزرگوار فرمود: گردنكشان خودخواه روز قيامت به صورت ذرّه‏اى محشور شوند كه به خاطر پستيشان در پيشگاه خدا مردم آنها را لگدكوب سازند ([30]).

وهب مى‏گويد: وقتى كه خداوند بهشت برين را آفريد، نگاهى به آن كرد و فرمود: تو بر تمام خودخواهان، حرامى.

يكى از بزرگان گويد: هرگز بر دل كسى، چيزى از خودخواهى و كبر وارد نشود، مگر اينكه همان قدر، يا كم و بيش از عقلش كاسته شود. حسن بصری گويد: عجب از فرزند آدم است كه هر روز دو بار با دست خود، فضولاتش را مى‏شويد، با اين حال گردنكشى مى‏كند و با پروردگار آسمانها در ستيز است، در حالى كه خداوند فرموده است: «و در خودتان، آيا نمى‏بينيد ([31])؟» پيامبر (ص) فرمود: خداوند بر آن بنده‏اى كه از روى تكبّر، دامن كشان راه رود، توجه نمى‏كند ([32]). رسول خدا فرمود: در وقتى كه مردى در لباس تكبّر حركت مى‏كند، و خودبين است، خداوند زمين را باز كرده است و او فرو مى‏رود به زمين تا روز رستاخيز ([33]). و نيز فرمود: خداوند به مردى كه دامن كشان و متكبرانه راه مى‏رود، نظر نمى‏كند ([34]). و باز فرمود: هر كس خودبين باشد و در راه رفتنش متكبّرانه حركت كند، خداوند را ديدار كند در حالى كه بر او خشمگين است ([35]). جوانى با لباس زيبا بر حسن (بصری) گذر كرد، او را طلبيد و گفت: فرزند آدم به جوانيش و به حالت خود مغرور است گويا قبر بدنت را فرا گرفته و با عملت، روبرويى! واى بر تو دلت را معالجه كن، زيرا لطف خداوند نسبت به بندگان، آرايش دل آنهاست. يكى از بزرگان مهلّب ([36]) را ديد كه جامه خزى بر تن دارد با تكبّر راه مى‏رود، گفت: بنده خدا اين روش را خدا و پيامبر دوست ندارند. مهلّب گفت: مگر مرا نمى‏شناسى؟ گفت: چرا مى‏شناسمت كه آغازت نطفه گنديده و پايانت مردار پليد است! و تو در اين ميان، نجاسات را حمل مى‏كنى! مهلّب رفت و آن روش راه رفتن را ترك كرد. امّا مجاهد مى‏گويد: او با همان حالت تكبّر ميان كسانش رفت!(^[37])

درمان خودخواهى‏ و كسب تواضع‏

بدان كه خودخواهى چيزى است كه هيچ كسى از مقدارى از آن بر كنار نيست، و زدودن آن بر همه كس لازم است، و تنها با آرزوى نداشتن كبر، از بين نمى‏رود، بلكه بايد معالجه كرد، و داروهاى شفابخش را بكار بست، و معالجه آن دو مرحله دارد: يكى اينكه ريشه آن را از بيخ و بن بركند، و درخت خودخواهى را از اعماق دلش قلع و قمع كند، دوّم آن كه با وسائل ويژه‏اى كه انسان بدان وسايل بر ديگران كبر مى‏ورزد، آن را برطرف كند:

مرحله اوّل در دستيازى به ريشه كبر و معالجه علمى و عملى آن كه بهبودى بيمارى كبر جز با هر دوى آنها ميسر نمى‏شود؛ امّا علاج علمى آن است كه خود و آفريدگار خود را بشناسد و اين خود كافى است براى از بين بردن خودخواهى، كه خود را آن طورى كه هست، بشناسد. بداند كه از هر خوارى خوارتر و از هر ناچيزى ناچيزتر است و جز فروتنى و خوارى را در خور نيست، و هر گاه پروردگار خود را بشناسد، متوجه خواهد شد كه جز خدا كسى را عظمت و كبريائى نزيبد، اما شناخت پروردگار و عظمت و جلال او، سخن در اين باره فراوان است! و امّا خودشناسى نيز رشته درازى دارد، و ليكن ما آنچه را در ايجاد تواضع و فروتنى سودبخش است، يادآور مى‏شويم، و در اين باره كافى است كه با معنى يك آيه از قرآن مجيد آشنا شويم، زيرا براى كسى كه صاحب بصيرت و بينش است، علم اوّلين و آخرين در قرآن است، خداوند متعال فرموده است: «كشته باد انسان، چه قدر ناسپاس است او، از چه چيز خداوندش آفريد؟ از نطفه آفريدش، پس به اندازه او را مقرّر فرمود، سپس راه او را آسان گردانيد، آنگاه بميراند او را، و بعد در قبر كند او را، سپس هر گاه خواهد، زنده كند او را ([38]).» آيات شريفه به آغاز خلقت انسان تا پايان كارش، و به فاصله آن دو اشاره دارد، پس بايد انسان دقت كند تا معنى اين آيات را درك كند، امّا آغاز كار انسان، كه چيزى قابل گفتن نبوده است، سپس خداوند او را از پستترين چيزها و بعد از نجسترين‏ها آفريد، زيرا او را از خاك و بعد از نطفه سپس از خون بسته و بعد از تكه گوشتى تا آن را استخوان بندى مى‏كند و روى آن استخوان گوشت مى‏پوشاند، اين آغاز پيدايش انسان است، تازه آن موقعى كه چيزى قابل ذكر بود، و قابل ذكر نشد مگر اينكه با بهترين اوصاف و ويژگيها همراه شد، زيرا انسان در آغاز كامل آفريده نشده است، بلكه خداوند او را به صورت جمادى بى‏روح آفريد، نه مى‏شنيد، و نه مى‏ديد، حس و حركت نداشت، حرف زدن و راه رفتن بلد نبود، ادراك و آگاهى نداشت، پس خداوند، مرگ او را پيش از حيات، ضعف او را قبل از قوّتش، نادانى را پيش از دانايى، نابينائى را پيش از بينايى، ناشنوايى را پيش از شنوايى، گنگى را پيش از سخنگويى و ناتوانى او را قبل از توانائيش آغاز كرده است، اين است معنى آيه مباركه: مِنْ أَيِّ شَيْ‏ءٍ خَلَقَهُ‏ فقدّره ([39]) و معناى آيه مباركه: «آيا (مى‏دانيد) كه بر انسان وقتى از روزگار آمده است كه چيزى قابل ذكر نبود، ما انسان را از نطفه مخلوط با هم آفريديم ([40]) …» اين چنين او را در آغاز آفريد، سپس او را استوار ساخت و فرمود: ثُمَّ السَّبِيلَ يَسَّرَهُ‏ ([41]) و اين آيه مباركه اشاره دارد به آنچه در مدّت حيات تا زمان مردن براى انسان، ميسر كرده، و از اين رو فرموده است: [42]«از نطفه‏اى مخلوط انسان را آفريديم، تا بيازماييم او را، سپس او را شنوا و بينا ساختيم، به راستى ما او را هدايت كرديم به راه راست، يا سپاسگزار و يا ناسپاس است ([43]).» مقصود آن است كه خداوند انسان را پس از اينكه، اولا جماد خاكى بى‏روح و در ثانى نطفه‏اى بود، زنده گردانيد، و پس از آن كه ناشنوا بود، شنوا ساخت، و بعد از آن كه فاقد بينائى بود، بينا كرد، و بعد از ناتوانى، توانمند و پس از نادانى، دانا قرار داد، و اعضاى بدن را با تمام شگفتيها و نشانه‏هاى قدرت، با اينكه از اوّل نداشت، برايش آفريد، و پس از نيازمندى او را بى‏نياز و بعد از گرسنگى، سيرش كرد، و با اينكه برهنه بود، پوشاند و پس از گمراهى، هدايتش كرد، حال ببين چگونه او را انديشمند ساخته و چگونه به راه راست هدايتش كرده است و از آن طرف طغيان انسان را ببين كه چگونه ناسپاس است، و به نادانيش نگاه كن كه چگونه آشكار كرده و خداوند فرموده است، «آيا نفهميد انسان كه ما او را از نطفه‏اى آفريديم پس ناگهان او دشمن آشكارا شد ([44]).»، «از نشانه‏هاى قدرت اوست كه آفريد شما را از خاك، پس شما انسانيد كه پراكنده مى‏شويد ([45]).» پس به نعمت خدا بر اين انسان نگاه كن كه چگونه او را از آن پستى و ناچيزى و زبونى و پليدى به اين مقام، و بزرگوارى رسانده است، و پس نيستى، هست، و بعد از مرگ، حيات يافته است. و به ذات خود هيچ بوده است. و چه چيز از هيچ پستتر است- سپس به لطف خدا چيزى شده است. او را از خاك پست و نطفه گنديده آفريد، تا پستى ذات او را بشناساند و او بدان وسيله خود را بشناسد، و خداوند نعمت را بر آدمى كامل ساخت تا به وسيله شناخت خود، پروردگارش را بشناسد ([46])، و بدان وسيله از عظمت و جلال او آگاه شود، و بداند كه كبريايى جز او را زيبنده نيست، و از اين رو آدمى را آراسته و استوار ساخت، مى‏فرمايد: «آيا براى او دو چشم، زبان و دو لب قرار نداديم؟ و به خير و شر آگاهش ساختيم ([47]).» اوّل او را توجّه به پستيش داده و فرموده است: «آيا انسان نطفه‏اى از منى كه ريخته مى‏شود، نبود؟ و بعد خون بسته‏اى ([48])؟» و بعد، منّت خود را يادآور شده و فرموده است: «پس آفريد و استوار ساخت و بعد از آن، دو زوج نر و ماده قرار داد ([49])» تا وجود انسان نسل به نسل باقى بماند، زيرا وجود آدمى از آغاز با اجتماع پيدا نشده است.([50])

پس آن كه آغاز و احوالش اين است، خودخواهى، تكبّر، فخرفروشى و خودپسندى از كجا؟! در صورتى كه به طور مسلّم او پستترين پستها و ناتوانترين ناتوانان است، آرى اگر او را كامل سازند و هستيش را پايدار دارند، ممكن است كه طغيان كند و آغاز و انجام را فراموش كند! و ليكن خداوند در وجود انسان بيماريهاى سهمگين و دردهاى مهمّ و آفات گوناگون و طبايع متضاد از قبيل صفرا، بلغم، باد و خون ([51]) را خلق كرده و بر او مسلّط گردانيده است، كه پاره‏اى از آنها بخش ديگر را- چه بخواهد و چه نخواهد، راضى يا ناراضى- از بين مى‏برد، با اينكه نمى‏خواهد، گرسنه و تشنه مى‏شود، بيمار مى‏شود و مى‏ميرد، هيچ گونه اختيارى از سود و زيان خود ندارد، مى‏خواهد چيزى را به خاطر بياورد فراموش مى‏كند و مى‏خواهد چيزى را فراموش كند و از او غافل بماند، امّا غفلت حاصل نمى‏شود، و بسا كه چيزى را طالب است كه نابوديش در آن است، و چيزى را نمى‏خواهد در حالى كه زندگيش در گرو آن است، لحظه‏اى از شب و روزش در امان نيست، كه مبادا شنوايى، بينايى را از دست بدهد، و اعضايش فلج شود، عقلش را از دست بدهد و روحش از قفس تن بيرون رود، پس چه چيز- اگر او خود را بشناسد- پستتر از اوست؟ و اگر نادان نباشد، كى در خور بزرگى است؟ پس اين وضع دوران زندگى اوست كه بايد دقت كند، و امّا پايان عمر كه شروع آن با مردن است و در آيه مباركه: أَماتَهُ فَأَقْبَرَهُ ثُمَّ إِذا شاءَ أَنْشَرَهُ‏ ([52]) بدان اشاره شده است، و مقصود از آيه آن است كه خداوند، روح، شنوايى، بينايى، نيرو، آگاهى، حسّ، درك و حركت را از انسان مى‏گيرد، دوباره به حالت جماد بر مى‏گردد، همان طورى كه قبلا بوده، جز شكل اعضا و صورت بى‏حس و حركت چيزى نمى‏ماند سپس در خاك مى‏گذارند و مردارى گنديده مى‏شود، چنان كه در آغاز نطفه‏اى بدبو بوده است، و بعد اعضاى بدنش، پوسيده و هر جزئى از جزء ديگر گسسته و استخوانهايش از هم بپاشد و خوراك كرمها شود، از حدقه‏هاى چشمش آغاز كرده، آنها را بخورند، و گونه‏هايش را و ساير اجزايش‏ از هم پاشيده شود و در داخل بدن كرمها به صورت فضولات در آمده مردارى شود كه هر جاندارى از آن كناره‏گيرى كرده و هر انسانى آن را پليد شمرد و به خاطر بدبوئيش از آن فرار كند، و بهترين حالاتش آن است كه به وضع سابق برگردد و خاك شود و پس از اينكه موجودى بوده است، دوباره مفقود گردد، و طورى شود- همان طورى كه در آغاز كار زمانى دراز بوده است- كه گويى ديروز چيزى به حساب نمى‏آمد، و كاش همان طور بماند، و چه قدر خوب بود كه به صورت خاك رها مى‏شد، بلكه او را- پس از مدّتى گرفتارى- زنده مى‏كنند، تا به گرفتارى سختترى دچار شود، پس از بهم پيوستن اعضا و اجزاى پراكنده‏اش، از قبر بيرون، و رو به هول و هراسهاى قيامت مى‏رود، مى‏بيند قيامت برپاست، و آسمان درهم ريخته و شكافته و زمين دگرگون شده، و آتش جهنم شعله‏ور، گنهكار به بهشت مى‏نگرد و حسرت مى‏خورد، و نامه‏هاى اعمال را گشوده مى‏بيند، و به او مى‏گويند: نامه عملت را بخوان! مى‏گويد: چه بخوانم؟ گفته مى‏شود، اين همان نامه‏اى است كه دو فرشته‏اى كه مراقب تو بودند و در زندگيت بر تو گمارده شده بودند نوشته‏اند- تو دلخوش به زندگى و در غرور نعمتهاى آن و مفتخر به وسايل آن بسر مى‏بردى- آنچه حرف مى‏زدى يا انجام مى‏دادى، كم و بيش، ناچيز و ناچيزتر، خوردن، آشاميدن، برخاستن و نشستن، همه را مى‏نوشتند، تو فراموش كرده‏اى اما خداوند آنها را ضبط كرده است، اكنون پاى حساب بيا! و آماده پاسخگويى باش! و يا به سمت خانه عذاب رانده مى‏شوى، از ترس اين سخن- پيش از اينكه نامه عملش گشوده شود و بدبختيهاى آنجا را ببيند- رشته قلبش بريده مى‏شود! اما وقتى كه نامه عملش را مى‏بيند، مى‏گويد: «واى بر ما، چيست اين نامه را كه هيچ گناه كوچك و بزرگى را فرو نگذاشته است مگر اينكه بر شمرده است ([53]).» و اين است سرانجام كار انسان! و همين است فرموده خدا: «پس چون خواهد او را زنده گرداند ([54]).» پس كسى را كه حالش اين است چه كار به تكبّر، بلكه او را چه يك لحظه خوشحالى تا چه رسد به خودپرستى و خود بزرگ بينى! اگر بنده‏ گنهكار وضع آتش دوزخ را ببيند، از ترس و وحشت مردم آنجا و زشتى چهره‏شان بيهوش مى‏شود، و اگر بوى گندش به مشام وى برسد از عفونت آن هلاك مى‏شود، و اگر قطره‏اى از نوشيدنى آنجا كه اهل جهنم مى‏آشامند، به درياهاى دنيا بريزند، از مردار هم بدبوتر مى‏شوند. پس كسى كه سرانجام كار و حالش اين است- مگر اينكه مورد عفو قرار گيرد! در صورتى كه او نمى‏داند بخشوده خواهد شد يا نه- چگونه تكبّر مى‏ورزد، و چگونه خود را چيزى مى‏بيند تا چه رسد كه خود را برتر از ديگران بداند! و كدام بنده‏اى است كه مرتكب گناهى نشده و بدان جهت مستحق كيفر نباشد، مگر اينكه خداوند كريم، به لطف خود ببخشايد؟! آيا ديده‏اى آن كسى را كه نسبت به پادشاهى، جرمى مرتكب شده و استحقاق هزار تازيانه يافته است، پس در زندان بازداشت شده و منتظر است تا او را بيرون ببرند و در حضور مردم مجازات كنند، و نمى‏داند كه عفو مى‏شود، يا نه؟

وضع ذلّت بار او در اين زندان چگونه است، آيا ممكن است او به ديگر زندانيان تكبّر كند؟ و هيچ بنده گنهكارى نيست مگر اينكه دنيا زندان اوست و استحقاق مجازات از طرف خدا را دارد، و نمى‏داند كه جريان او چه مى‏شود، پس اين خود در غم، ترس، انعطاف، خوارى و ذلّت او بس است، و اين است راه معالجه علمى و بنيان كن، اصل و ريشه خودخواهی.

امّا معالجه عملى خودخواهى؛ تواضع در عمل براى خدا و ديگر مردم و داشتن اخلاق متواضعان. همان طورى كه حالات صالحان را بازگو كرديم، حتى پيامبر (ص) روى زمين غذا مى‏خورد و مى‏گفت: من بنده‏اى هستم غذا مى‏خورم، همان طورى كه هر بنده‏اى مى‏خورد ([55]).

به حضرت سليمان گفتند: چرا لباس خوب نمى‏پوشى؟ فرمود: من بنده‏اى هستم، هر وقت آزاد شدم- اشاره به آزادى آخرت مى‏كرد- خواهم پوشيد! تواضع، پس از شناخت، جز با عمل انجام پذير نيست، و از آنرو، مردم‏ عربى كه بر خدا و رسولش تكبّر مى‏ورزيدند مأمور شدند تا ايمان داشته باشند و هم نماز بخوانند، و به نماز، ستون دين، گفتند، و در نماز اسرارى است كه به خاطر آنها ستون است، كه از آن جمله تواضع در حال ايستاده، ركوع و سجود است، عربها در قديم از خم شدن عار داشتند، و اين طور بودند كه اگر از دست يكى تازيانه مى‏افتاد، خم نمى‏شد تا آن را بردارد! و بند كفش كسى پاره مى‏شد، سرش را خم نمى‏كرد تا آن را ببندد، و چون سجده در نظر آنها نهايت ذلّت و خوارى بود، و كودكان [از اوّل تكليف‏] مأمور به سجده شدند، تا بدان وسيله خودخواهيشان بريزد و كبرشان از بين برود، و تواضع در دلشان جايگزين شود، و ساير مردم نيز مأمور به سجده شدند، زيرا ركوع و سجود و سر پا ايستادن عملى است كه تواضع را مى‏طلبد، و از اين رو كسى كه خود را بشناسد بايد به كارهايى كه باعث خودخواهى اوست نگاه كند و خلاف آنها را انجام دهد تا تواضع برايش به صورت عادت درآيد، زيرا دلها جز به وسيله علم و عمل به اخلاق پسنديده خو نمى‏گيرند، و از جمله چيزهايى كه مانع خودخواهى مى‏شود، آگاهى از دردها و بيماريهايى است كه انسان به آنها دچار مى‏شود، و براستى اگر عضله‏اى از عضلات دستش درد كند، ناتوانتر از هر ناتوان و خوارتر از هر خوارى مى‏شود، و اگر مگس چيزى از او بربايد، قادر بر باز گرفتن آن نخواهد بود، و اگر كنه‏اى وارد بينى او شود و يا مورچه‏اى داخل گوش او بشود، او را از پا درمى‏آورد. و اگر خارى به پاى او فرو رود، او را ناتوان مى‏كند، و تب يك روزه آن قدر نيروى او را مى‏كاهد كه تا مدّتى قابل جبران نيست! حال كسى كه طاقت خارى را ندارد و در برابر كَنَه‏اى مقاومت نمى‏كند، و مگسى را از خود نمى‏تواند براند، سزاوار نيست كه به نيرومندى خود ببالد. و آن كسى هم كه مى‏بيند فاسقى بر او تكبّر مى‏ورزد، شايسته نيست كه بگويد: اين شخص از من گنهكارتر است، زيرا گناهان قلبى از قبيل خودبينى، حسد، ريا، فريبكارى، وسوسه، همه اينها در نزد خدا بد است، و بسا كه در باطن تو گناهان خفى صورت گرفته و تو در نزد خدا مبغوض گشته‏اى، و براى آن فاسق، از طاعات قلبى مانند: حبّ خدا، خلوص نيّت، ترس از خدا، و حال تعظيم، پيش آمده است كه براى تو پيش نيامده و همين‏ها باعث محو گناهان او شده است، و روز قيامت كه پرده‏ها به يكسو روند، درجات او را بالاتر از خودبينى، و خودخواهی ما قرار دهند و اين امكان دارد، پس اگر در اين باره فكر كنى به عامل بازدارنده‏اى از تكبّر و از اينكه خود را بالاتر از ديگران ببينى، دست خواهى يافت.

يكى از بزرگان مى‏گويد: عقل بنده‏اى كامل نيست مگر اين كه در او ده خصلت باشد. آنگاه نُه مورد را برشمرد تا به دهمى رسيد، گفت: دهم، چه دهمى! كه بدان وسيله كاخ عظمتش استوار و شهرتش جهانگير مى‏شود، آن است كه همه مردم را از خود بهتر ببينند، زيرا مردم دو دسته‏اند: دسته‏اى برتر و بالاتر از او هستند و دسته‏اى بدتر و پستتر، و او براى هر دو دسته از صميم قلب تواضع مى‏كند، اگر ديگران را بهتر از خودش ديد، نفسش درهم شكسته و آرزو مى‏كند كه از آنها باشد، و اگر بدتر از خود ديد، از خداوند متعال براى او و براى خودش طلب آمرزش مى‏كند و همواره خائف خواهد بود.

آورده‏اند كه عابدى از بنى اسرائيل، در كوهى جا داشت، در خواب به او گفتند: نزد فلان كفّاش برو و از او درخواست كن تا براى تو دعا كند، پس نزد او رفت و از كارش پرسيد، و او در جواب گفت: روزها روزه مى‏گيرد و كاسبى مى‏كند، و مقدارى از درآمدش را صدقه مى‏دهد، و با بقيّه خرج زن و بچه‏اش را فراهم مى‏كند. برگشت در حالى كه مى‏گفت: البتّه اين كار خوبى است، امّا مانند اطاعت خالص براى خدا نيست، پس دوباره در خواب ديد به او گفتند: برو نزد آن كفشدوز و از او بپرس: اين صفا و جلوه صورتت از چيست؟ پس نزد او آمد و از او پرسيد، او در جواب گفت: من هيچ كسى از مردم را نديدم، مگر اينكه از دلم گذشت او اهل نجات است و من اهل هلاكت! عابد گفت: اين است رمز مطلب! و آنچه دليل بر اهميّت اين خصلت است اين آيه مباركه است: « و آنان كه آنچه را [از زكات و ديگر انفاقات در راه خدا] مى‏پردازند، و [در حالى كه‏ مى‏پردازند] دل‏هايشان از اينكه به سوى پروردگارشان [براى محاسبه دقيق‏] باز مى‏گردند، ترسان است.([56]) …»، و آيه: «به درستى آنانى كه از ترس پروردگارشان بيمناكند ([57]).» و آيه مباركه: «به درستى كه ما پيشتر در ميان كسانمان بيمناك بوديم ([58]).» خداوند متعال فرشتگان را با اين كه آنان، از گناهان پاك و پيوسته در حال عبادت هستند، به بيمناك بودن از خداوند متعال توصيف كرده است، مى‏فرمايد: «شب و روز بدون وقفه تسبيح مى‏گويند» «و ايشان از ترس پروردگارشان بيمناكند ([59])». پس هر وقت ترس و بيم از بين رفت، تكبّر پيدا مى‏شود كه باعث هلاكت است، و هر وقت ترس و بيم در قلبى پيدا شد، تواضع نيز حاصل مى‏شود، پس در اين صورت آنچه را يك عابد به سبب داشتن كبر، حسد، غِش، كوچك شمردن مردم، و به آنها با نظر تحقير نگريستن باعث فساد آن مى‏شود، بيش از آن چيزى است كه به سبب اعمال ظاهرى باعث اصلاح آن مى‏گردد. اين بود معارفى كه بدان وسيله بيمارى كبر، حسد، و تيرگى قلب معالجه مى‏شود و بس، ليكن پس از شناخت، گاهى دل تواضع را پنهان مى‏دارد و ادعاى بيزارى از خود خواهی مى‏كند امّا او دروغ مى‏گويد و هنگامى كه حادثه مورد نظر اتفاق افتاد و سپرى شد، دوباره بر مى‏گردد و وعده خود را فراموش مى‏كند، در اين موقع شايسته نيست كه براى معالجه تنها به شناخت اكتفا شود، بلكه سزاوار است، در مقام عمل برآمده و نفس خود را به كارهاى افراد متواضع- در مواقع هيجان خودخواهى نفس- عادت دهد! توضيح آن كه بايد نفس را به پنج چيز آزمايش كرد:

1- در هر موردى خود را با فردى از همگنان مقايسه كند، پس اگر حرف حقى بر زبان آن رفيقش جارى شد پذيرش و اعتراف، و تشكّر از او به خاطر توجّه دادن و آشنا ساختنش با حق، بر او گران آمد اين خود دليل داشتن خودخواهى است كه بايد به خدا پناه ببرد و به معالجه آن بپردازد، امّا از نظر علمى به اين ترتيب است كه پستى نفس و خطر سرانجام كار را به ياد آورد، و توجه كند كه بزرگى تنها شايسته خداست و اما از نظر عملى، خود را بر آنچه كه براى او گران بود- از قبيل اعتراف به حق– وادار كند، و زبان حمد و سپاس بگشايد، و بر ناتوانى خود، اقرار كند و از استفاده‏اى كه كرده است، از دوستش سپاسگزار باشد، و بگويد: چه قدر خوب فهميدى! من غفلت داشتم از آنچه تو يادآورى كردى، خدا تو را جزاى خير دهد چرا كه حكمت گم‏شده مؤمن است، پس هر گاه بر آن دست يافت، شايسته است از كسى كه راهنمايى كرده است ممنون باشد، هر گاه چندين بار پياپى مواظبت كند، به صورت عادت درآمده و سنگينى حرف حق از دلش بيفتد و پذيرشش گوارا شود. و هر گاه سپاسگزارى از دوستان به دليل خوبيهايشان بر وى سنگين باشد، پس داراى خودخواهى است، امّا اگر در خلوت بر او گران نبود و در حضور مردم بر او گران بود، پس خودخواه نيست، و ليكن رياكار است، بايد آن را با بريدن چشم طمع از مردم- به روشى كه گفتيم- معالجه كند، و اگر هم در خلوت و هم در حضور مردم گران آمد، او هم مبتلا به خودخواهى، و هم مبتلا به رياكارى است و تا وقتى كه از هر دو خلاص نشده است، خلاصى از يكى سودى به حال او ندارد. پس بايد هر دو بيمارى را با هم معالجه كند كه هر دو مهلكند.

2- با همگنان و امثال خود در انجمنهايى كه گرد هم مى‏آيند، آنان را بر خود مقدّم بدارد و پشت سر آنها راه برود، و پايين‏تر از ايشان بنشيند، اگر اين حالت بر او سنگين بود، پس متكبّر است و بايد با دقت مواظبت كند تا اين سنگينى را از خود دور كند و بدين وسيله خودخواهى را از خويشتن بزدايد.

3- دعوت افراد تنگدست را بپذيرد، و براى رفع نياز دوستان و خويشان خود به بازار برود، اگر اين امر بر او گران آمد، پس خودخواه است، زيرا همه اينها از مكارم اخلاق است و داراى اجر فراوان، و فرار نفس از آنها جز به دليل ناپاكى باطنى آن نيست، در اين صورت بايد تمام آنچه را از معارف نامبرده كه باعث زدايش بيمارى خودخواهى است به خاطر آورد.

4- وسايل مورد نياز خود، خانواده و دوستانش را از بازار به خانه شخصا حمل كند، پس اگر از انجام اين كار نفسش سرباز زد او خودخواه و رياكار است، امّا اگر تنها در موقع خلوت بودن راه گران آمد، خودخواه است، و ليكن اگر جز در وقت مشاهده مردم سنگين نيامد، پس او رياكار است! و همه اينها از دردها و بيماريهاى مهلك قلبى است.

5- لباس مذلّت و خوارى بر تن كند، فرار نفس در حضور مردم از آن حالت رياست، و در خلوت خودخواهى است.

پيامبر (ص) فرمود: من بنده‏اى هستم كه روى زمين غذا مى‏خورم، و شترم را مى‏بندم، و انگشتانم را مى‏ليسم، و دعوت غلامان و بردگان را مى‏پذيرم، هر كس از اين روش من رو برتابد، از من نيست ([60]). پس آنچه مربوط به حضور مردم است، رياكارى است، و آنچه مخصوص خلوت است، خودخواهى مى‏باشد، بايد شناخته شوند، زيرا تا كسى بدى را نشناسد، نمى‏تواند از آن دورى كند، و هر كس بيمارى را تشخيص ندهد، نمى‏تواند آن را معالجه كند.^[61]

كسى كه درونش ذرّه‏اى تكبّر و خودخواهى‏ باشد، داخل بهشت نمى‏شود.[62]

نفاق بر چهار ستون استوار است: هوا و هوس و تكبر و خودخواهى‏ و آزمندى.[63]

[1] قرائتى، محسن، تفسير نور، ج‏3، ص: 82، مركز فرهنگى درسهايى از قرآن – ايران – تهران، چاپ: 1، 1388 ه.ش.

[2] قرائتى، محسن، تفسير نور    ج‏3   ص 442، مركز فرهنگى درسهايى از قرآن – ايران – تهران، چاپ: 1، 1388 ه.ش.

[3] قرائتى، محسن، تفسير نور، 10جلد، مركز فرهنگى درسهايى از قرآن – ايران – تهران، چاپ: 1، 1388 ه.ش.

[4] قرائتى، محسن، تفسير نور ج‏3 ص 29،(اعراف13) مركز فرهنگى درسهايى از قرآن – ايران – تهران، چاپ: 1، 1388 ه.ش.

[5] قرائتى، محسن، تفسير نور    ج‏3  ص  29، مركز فرهنگى درسهايى از قرآن – ايران – تهران، چاپ: 1، 1388 ه.ش.

[6] به تفسير نمونه جلد 6 صفحه 98 به بعد مراجعه فرمائيد.

[7] مكارم شيرازى، ناصر، تفسير نمونه، ج‏1، ص: 183-182سوره بقره آیه 34، دار الكتب الإسلامية – ايران – تهران، چاپ: 10، 1371 ه.ش.

[8] مكارم شيرازى، ناصر، تفسير نمونه    ج‏3  ص  384، دار الكتب الإسلامية – ايران – تهران، چاپ: 10، 1371 ه.ش.

[9] مكارم شيرازى، ناصر، تفسير نمونه    ج‏3  ص  414، دار الكتب الإسلامية – ايران – تهران، چاپ: 10، 1371 ه.ش.

[10] مكارم شيرازى، ناصر، تفسير نمونه    ج‏9   ص 53، دار الكتب الإسلامية – ايران – تهران، چاپ: 10، 1371 ه.ش.

[11] مكارم شيرازى، ناصر، تفسير نمونه    ج‏9   ص 67، دار الكتب الإسلامية – ايران – تهران، چاپ: 10، 1371 ه.ش.

[12] مكارم شيرازى، ناصر، تفسير نمونه    ج‏10 ص 11، دار الكتب الإسلامية – ايران – تهران، چاپ: 10، 1371 ه.ش.

[13] مشكاة الأنوار / ترجمه عطاردى ؛ ص293

[14] طبرسى، على بن حسن، مشكاة الأنوار / ترجمه عطاردى، ص: 294-296- تهران، چاپ: اول، 1374ش.

[15] مجموعه ورام، آداب و اخلاق در اسلام / ترجمه تنبيه الخواطر ؛ ص367-368

[16] سَأَصْرِفُ عَنْ آياتِيَ الَّذِينَ يَتَكَبَّرُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ..- اعراف، آيه 146.

[17] وَ مَنْ يَسْتَنْكِفْ عَنْ عِبادَتِهِ وَ يَسْتَكْبِرْ ….- نساء، آيه 172.

[18] الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذابَ الْهُونِ بِما كُنْتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ وَ كُنْتُمْ عَنْ آياتِهِ تَسْتَكْبِرُونَ..- الأنعام، آيه 94.

[19] فبئس مثوى المتكبّرين. زمر آیه72 و غافر آیه 76

[20] كَذلِكَ يَطْبَعُ اللَّهُ عَلى‏ كُلِّ قَلْبِ مُتَكَبِّرٍ جَبَّارٍ..- مؤمن، آيه 37.

[21] وَ خابَ كُلُّ جَبَّارٍ عَنِيدٍ..- ابراهيم، آيه 26.

[22] لا يدخل الجنّة من كان في قلبه مثقال حبّة من خردل من كبر و لا يدخل النّار رجل في قلبه مثقال حبّة من إيمان.

[23] الكبرياء ردائى و العظمة ازارى فمن نازعنى في واحد منهما ألقيته في جهنّم.

[24] لا يدخل الجنّة جبّار و لا بخيل و لا سيّئ الملكة.

[25] بئس العبد عبد تجبّر و اعتدى و نسى الجبّار الأعلى، بئس العبد عبد تجبّر و اختال و نسى الكبير المتعال، بئس العبد عبد سهى و لهى و نسي المقابر و البلى، بئس العبد عبد عتا و بغى و نسي المبدأ و المنتهى.

[26] و قيل: يا رسول اللَّه صلى اللَّه عليه و آله ما أعظم كبر فلان فقال أليس بعده الموت.

[27] إنّ أحبّكم إلينا و أقربكم منّا في الآخرة أحسنكم أخلاقا و إنّ أبغضكم إلينا و أبعدكم منّا الثرثارون المتشدّقون المتفيهقون قالوا: يا رسول اللَّه صلى اللَّه عليك قد علمنا الثرثارون و المتشدّقون فما المتفيهقون قال: المتكبّرون.

[28] در بعضى نسخه‏ها «بوس» آمده است- م.

[29] يحشر المتكبّرون يوم القيامة ذرّا مثل صور الرّجال يعلوهم كلّ شى‏ء من الصغار ثم يساقون إلى سجن في جهنّم يقال له: بولس يعلوهم نار الاثبار يسقون من طين الخبال عصارة أهل النار.

[30] يحشر الجبّارون و المتكبّرون يوم القيامة في صورة الذّر يطأهم الناس لهوانهم على اللَّه.

[31] وَ فِي أَنْفُسِكُمْ أَ فَلا تُبْصِرُونَ..- ذاريات، آيه 22.

[32] لا ينظر اللَّه إلى رجل يجر إزاره بطرا.

[33] بينما رجل يتبختر في بردته قد اعجبته نفسه خسف اللَّه به الأرض فهو يتجلجل فيها إلى يوم القيامة.

[34] لا ينظر اللَّه إلى رجل يجرّ إزاره خيلاء.

[35] من تعظّم في نفسه و اختال في مشيته لقى اللَّه و هو عليه غضبان.

[36] ظاهرا مهلّب بن ابى صفره ازدى است كه از طرف عبد الملك بن مروان حاكم خراسان بود، جدّ مهلّبى وزير معزّ الدّولة ديلمى است.

[37] مجموعه ورام، آداب و اخلاق در اسلام / ترجمه تنبيه الخواطر، ص: 369

[38] قُتِلَ الْإِنْسانُ ما أَكْفَرَهُ مِنْ أَيِّ شَيْ‏ءٍ خَلَقَهُ مِنْ نُطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ ثُمَّ السَّبِيلَ يَسَّرَهُ ثُمَّ أَماتَهُ فَأَقْبَرَهُ ثُمَّ إِذا شاءَ أَنْشَرَهُ..- عبس، آيه‏هاى 18- 23.

[39] مِنْ أَيِّ شَيْ‏ءٍ خَلَقَهُ‏ فقدّره.- عبس، آيه 18.

[40] هَلْ أَتى‏ عَلَى الْإِنْسانِ حِينٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُنْ شَيْئاً مَذْكُوراً إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشاجٍ ….- دهر، آيه‏هاى 1- 2.

[41] ثُمَّ السَّبِيلَ يَسَّرَهُ..- عبس، آيه 20.

[42] مجموعه ورام، آداب و اخلاق در اسلام / ترجمه تنبيه الخواطر ؛ ص380-381

[43] مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشاجٍ نَبْتَلِيهِ فَجَعَلْناهُ سَمِيعاً بَصِيراً إِنَّا هَدَيْناهُ السَّبِيلَ إِمَّا شاكِراً وَ إِمَّا كَفُوراً..- دهر، آيه‏هاى 2- 3.

[44] أَ وَ لَمْ يَرَ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ نُطْفَةٍ فَإِذا هُوَ خَصِيمٌ مُبِينٌ..- يس، آيه 78.

[45] وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ خَلَقَكُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ إِذا أَنْتُمْ بَشَرٌ تَنْتَشِرُونَ..- روم، آيه 20.

[46] اشاره به دسته‏اى از روايات دارد كه غايت خلقت را شناخت خدا و شناخت خدا را در بعضى از روايات، در گرو خودشناسى مى‏داند، از قبيل: «من عرف نفسه فقد عرف ربّه»- م.

[47] أَ لَمْ نَجْعَلْ لَهُ عَيْنَيْنِ وَ لِساناً وَ شَفَتَيْنِ وَ هَدَيْناهُ النَّجْدَيْنِ..- بلد، آيه‏هاى 9- 11.

[48] أ لم يك نطفة من منّى يمنى ثمّ كان علقة …

[49] فخلق فسوّى فجعل منه الزّوجين الذّكر و الانثى.

[50] مجموعه ورام، آداب و اخلاق در اسلام / ترجمه تنبيه الخواطر، ص: 382

[51] به اعتقاد قدماى از اطبّا و علماى اخلاق؛ در بدن انسان، چهار طبع مخالف سركش! وجود دارد كه اگر اعتدال حفظ نگردد و يكى از آنها غلبه كند، هلاكت حتمى است- م.

[52] أَماتَهُ فَأَقْبَرَهُ ثُمَّ إِذا شاءَ أَنْشَرَهُ..- عبس، آيه‏هاى 2- 21.

[53] يا وَيْلَتَنا ما لِهذَا الْكِتابِ لا يُغادِرُ صَغِيرَةً وَ لا كَبِيرَةً إِلَّا أَحْصاها..- كهف، آيه 48.

[54] ثمّ اذا شاء أنشره.- عبس، آيه 23.

[55] إنّما أنا عبد آكل كما يأكل العبد.

[56] يُؤْتُونَ ما آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ …- مؤمنون، آيه 60.

[57] إِنَّ الَّذِينَ هُمْ مِنْ خَشْيَةِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ..- مؤمنون، آيه 57.

[58] إِنَّا كُنَّا قَبْلُ فِي أَهْلِنا مُشْفِقِينَ..- طور، آيه 27.

[59] يُسَبِّحُونَ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ لا يَفْتُرُونَ..- أنبياء، آيه 20. وَ هُمْ مِنْ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُونَ..- انبياء، آيه 30.

[60] إنّما أنا عبد آكل بالأرض و أعقل البعير و ألعق أصابعى و اجيب دعوة المملوك فمن يرغب عن سنّتي فليس منّى.

[61] ورام بن أبي فراس، مسعود بن عيسى، مجموعه ورام، آداب و اخلاق در اسلام / ترجمه تنبيه الخواطر، ص: 383-392/ ترجمه تنبيه الخواطر ص- مشهد، چاپ: اول، 1369ش.

[62] زاهد كيست؟ وظيفه اش چيست؟ / ترجمه الزهد / 139 / 10 – باب التواضع و الكبر ….. ص : 128

[63] الغارات / ترجمه آيتى / 54 / از سخنان على عليه السلام ….. ص : 51