تاریخچه و سوابق پژوهشی دین درمانی(قسمت اول)
سابقه دین درمانی به تاریخ خلقت بشر و اولین پیامبر و خلیفه خدا در زمین برمیگردد که خالق هستی علم اسماء را به پیامبرش آموخت و بهواسطه این علم او را اشرف مخلوقات و مسجود فرشتگان قرار داد. سپس برای درمان مشکلاتش احکام و دستورالعملهایی صادر فرمود که انفاق و زکات در راه خدا یکی از آنها بود و داستان هابیل و قابیل و …
در سراسر تاریخ و در کهنترین فرهنگهای بشری، دین بهعنوان یکی از برجستهترین و فراگیرترین ویژگیهای زندگی انسانی، به اشکال گوناگون وجود داشته[1] و در درازنای تاریخ بشر، هم نیروی نگهدارنده و هم نیروی تکان دهندۀ جهان بوده است، [2] امّا دگرگونیهای سدههای 51 و 59 م در اروپا، باعث ایجاد تحولاتی در عرصههای فکری، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی شد و دریچهای بهسوی دنیایی جدید فرا روی انسان گشود. بهویژه نگاه انسان مدرن این دوران که با نام «مدرنیته» شناخته میشود، را نسبت به جهان و انسان تغییر داده است. [3]
برای آشنایی با سوابق پژوهشهای دانشگاهی مرتبط با رویکردهای دینی در درمان مشکلات روانشناختی و خانوادگی خلاصه سوابق زیر استخراج شده از پایگاه مجلات تخصصی نور به آدرس www.noormags.ir ارائه میگردد.
دین از قدیمیترین باورهای بشر بوده و اعتقادات دینی در هیچ دورهای از تاریخ بشر از بین نرفته است.(هنرور، 1380)[4]
با شناخت فرمانهای اسلامی و به کار بستن آنها، میتوان گامی مثبت در جهت تقویت و ساماندهی حقوق بیماران در حوزه سلامت و بهداشت کشورمان برداشت. (نرگسی خرمآباد، 1391)[5]
نتیجه، پژوهش اثربخشی درمان یکپارچه توحیدی بر مؤلفههای شخصیت و بالینی نشان داد در پنج مورد از مؤلفههای شخصیت، یعنی ثبات عاطفی، سازگاری، جسارت، ناایمنی روانی، و اضطراب، و همچنین ده مورد از مؤلفههای بالینی یعنی خودبیمارانگاری، افسردگی با افکار خود تخریبی، افسردگی همراه با اضطراب، افسردگی با کمبود انرژی، احساس گناه و رنجش، بیحوصلگی و گوشهگیری، پارانویا، اسکیزوفرنی، ضعف روانی، بیکفایتی روانی، این روش درمانی اثربخشی معناداری داشته است.(هادی و جان بزرگی، 1388)[6]
گروهدرمانی شناختی – مذهبی باعث کاهش معنادار وسواس – اجبار و حساسیت بین فردی در مرحله پسآزمون و کاهش معنادار شاخص کلی علایم مرضی، شکایات جسمانی در مرحله پیگیری شده است. (مرادی، و همکاران، 1383)[7]
آموزش گروهی به شیوه یکپارچه توحیدی بر کاهش پرخاشگری زندانیان مرد زندان مرکزی شهرکرد مؤثر است.( امیدیان، و همکاران، 1393)[8]
یافتهها بهطورکلی بیانگر آن است که معنویت درمانی نهتنها در درمان انواع بیماریهای روانی تأثیر معناداری داشت بلکه از آن میتوان برای افزایش امید به زندگی و رضایت از زندگی افراد هم استفاده کرد. (کمری و فولادچنگ؛ 1395)[9]
آموزش رویکرد گروهدرمانی یکپارچه توحیدی تأثیر معناداری بر تغییر پاسخهای مقابلهای مسئله مدار، پاسخهای مقابلهای هیجان مدار، پاسخهای مقابلهای رفتاری، پاسخهای مقابلهای اجتنابی و پاسخهای مقابلهای شناختی دانشجویان دختر دارد. بر این اساس آموزش رویکرد گروهدرمانی یکپارچه توحیدی میتواند برای تغییر پاسخهای مقابله با استرس در بین دانشجویان مؤثر باشد و در مراکز مختلف مشاوره مورد استفاده قرار گیرد. (کریمی ثانی، احیایی، 1391)[10]
معنویت درمانی روش مناسبی برای افزایش کیفیت زندگی و سلامت روان میباشد و با علم به شیوع بالای دیابت و تبعات روحی و جسمی آن، پیشنهاد میشود از این روش برای درمان و کاهش پیامدهای روحی و روانی دیابت و سایر عوارض وابسته به آن استفاده شود. (بابایی، لطیفی، اسماعیلی، 1394) [11]
آموزش معنی درمانی گروهی تأثیر معناداری بر جهتگیری مذهبی و سلامت روان دانشآموزان داشته است.(0/1<p) معنی درمانی با تأکید بر سازههایی چون یافتن معنای شخصی در زندگی و معنای رنج و نیز تکلیفهایی که در آن به مراجع داده میشود، شیوه مؤثری در جهت اثرگذاری بر جهت – گیری مذهبی و به دنبال آن سلامت روانی افراد نوجوان است. (جارچی، حبیبی، هاشمی زاده،1396)[12]
آموزههای مذهبی بهویژه آیههای قرآن کریم و پژوهشهای انجام شده که مذهب را بهعنوان یکی از عوامل احساس ذهنی بهزیستی معرفی میکنند هم سو است. (هادیان فرد،1384)[13]
هدف از احیای دین و اصلاح دینداری بازگرداندن نقش حیات به دین در مقام فکر و فهم دینی و فعل و رفتار دینی، احیاگری دینی یعنی اعاده خاصیت احیاگری دین به آن در ذهنیت و عینیت جامعه است. (رشاد،1380)[14]
ادیان ابراهیمی به سه دین بزرگ اسلام، مسیحیت و یهودیت اطلاق میشود که از سنت باستانی ابراهیم الهام میگیرند. این ادیان همگی معتقد به نظریة پیامبری هستند؛ یعنی معتقدند خداوند افرادی را به پیامبری برمیگزیند و به آنها پیامهایی را به طور مستقیم یا باواسطهی یک فرشته، برای هدایت مردم ارسال میکند. مورد خطاب قرار گرفتن پیامبران از طرف خداوند، ویژگی اصلی ادیان الهی است. با اینکه این سه دین از سه نظام الهیاتی مجزا و متفاوت برخوردارند اما مشترکات این سه نظام بسیار زیاد است؛ بهگونهای که میتوان آنها را در یک طبقه قرار داد. مقالة حاضر با بررسی مبانی اخلاقیات زیستی در این ادیان، درصدد است وجوه افتراق و اشتراک موجود در تصمیمسازی اخلاقی در امور زیستی را میان آنها تبیین و تشریح نماید.( خلج زاده، شهریوری، عباسی،1390)[15]
مقاله جان تی و صالحی(1383) بر اهمیت ارزیابی موضوعات دینی و معنوی در رواندرمانی بهمنظور تحقق درکی کاملتر و عمیقتر از بیمار تأکید نمود. این بحث مسائل موجود در ارزیابی دین و معنویت در محیط بالینی را مورد توجه قرار داد. علیرغم وجود مشکلات تعریفی، روششناختی، و اندازهگیری و با توجه به اهمیت مسائل دینی برای سلامت معنوی نباید از آنها در رواندرمانی صرفنظر نمود.[16]
یافتههای پژوهش نظری توکلی و کراچیان ثانی(1395) نشان میدهد با پذیرش مفهوم علم دینی قادر خواهیم بود تعریفی مستقل از اخلاق پزشکی دینی در برابر اخلاق پزشکی غیردینی ارائه دهیم که بر اساس آن، حقوق و وظایف بیماران و کادر درمانی بر اساس آموزههای دینی تبیین و تعیین میشوند؛ آموزههایی که مبتنی بر اصول هستیشناسی، معرفتشناسی و انسانشناسی تعریف شده در ساحت دین هستند.[17]
در چکیده پژوهش حیدری، روحانی رصاف و کار دوست فینی(1395) آمده است: علم روانشناسی جدید از آغاز تا امروز چهار موج مشخص و گسترده را پشت سرنهاده است؛ این چهار موج از زمان فروید و روان تحلیلگری در حدود سال 1900م آغاز میشود؛ حدود سال 1920م جنبش رفتارگرایی به وجود میآید؛ در سال 1940م رویکردهای انسان گرایانه پدیدار میشوند، و بالأخره در حدود سال 1960م، دیدگاه فرا فرویدی شکل میگیرد. از آن زمان به بعد نیز ظاهراً موج پنجمی به وجود آمده است که میتوان آن را رویکردهای التقاطی و ترکیبی به شمار آورد. این مقاله به بررسی جایگاه دین در نظرات روانشناسان کلاسیک در دورۀ مدرنیته نخست، بهویژه فروید و یونگ، و باور منفی رفتارگرایان در باب دین، و همچنین روانشناسان جدید در مدرنیته از جمله ویلیام جیمز، رولومی، ویکتورفرانکل و اریک فروم میپردازد. سپس آراء روانشناسانه و انسانگرای کارل راجرز و آبراهام مزلو را گزارش و تحلیل میکند. در این جستار دیده میشود که برخلاف نظرات فروید و پارادایم غالب در بین روانشناسان پیشین، در نظرگاه آبراهام مزلو و دیگر اندیشمندان روانشناسی انسانگرا، معنویت و دین – البته با قرائتی خاص – رابطۀ بسیار نزدیکی با نیازهای درونی انسان دارد و ذاتی بشر است و زندگی معنوی و دینی، جنبهای از زیست انسانی است.[18]
ربیعی و اسلامی مقدم (1389) در پژوهش؛ «نقش دین و ارزشها در کاهش انحرافات اجتماعی» به این نتیجه رسیدند که: راهکارهای دینی کنترل اجتماعی، همواره آثار چشمگیری در زمینه مهار جرم کجروی و کنترل انحرافات اجتماعی داشتهاند. به اعتقاد بارکت (2002) مدتزمان مدیدی است که محققان دین را به چشم نوعی منبع همبستگی اجتماعی مینگرد، اما هم آنان که دین را در قالب یک رشته تخصصی مطالعه جرم و بزه نوجوانان و بزرگسالان کج رو میپردازد، هیچیک تمایلی به بررسی پیوند میان دین و جرم نشان ندادهاند. (بارکت 2006) نتایج تحقیقات مختلف حکایت از آن دارد که دین و پایبندی به ارزشها بهعنوان یک قدرت بازدارنده در رویآوری جوانان به انحراف اجتماعی دارای کارکرد مثبت میباشد. دینداری یعنی حفظ ارزشها و باورها و رسوم دین نمیتواند بهعنوان یک منبع مؤثر جهت افزایش سطح جامعهپذیری افراد به شمار رود دین از طریق پایبندی فرد به مجموعهای از معیارهای هنجاری که با ضمانتهای اجرایی همراه است، بهعنوان نوعی مکانیسم کنترل بیرونی عمل میکند. دین ارزشها و هنجارهای خاص خود را بر پیروانش عرضه و نقش کنترلی خود را با تقویت آن ارزشها و هنجارها به شکل مؤثری ایفا میکند. (تیلر، 2003)[19]
پیام ره آورد معنادرمانی این است که انسان موجودی معنوی است، انسان موجودی یگانه و منحصر به فرد است، انسان در حال تمرین تعالی بخشی به خود است و در سخت ترین شرایط نیز قادر است نگرش و نوع و نحوه برخورد با رویدادها را خود برگزیند. … ناکامی انسان در رسیدن به معنای زندگی، منشأ آسیب شناسی روانی است. … افسردگی، اعتیاد، پرخاشگری، بی بندوباری جنسی و تردید بین خوبی ها و بدی ها از جمله پیامدهای خلأ وجودی است. راه در مان خلأ وجودی، هوشیار کردن احساس های سرکوب شده مذهبی است. معنادرمانگر، منتظر تبلور دین داری سرکوب شده است تا همان گونه که برف های قله های مرتفع ذوب می شود، جریان رود خروشان دین داری بر بستر معناجویی از جنس نهایی آن روان شود. فرانکل معتقد است که اگر ایمان چون آتشی فروزان باشد در اثر ناملایماتی که همانند تندباد است، شعله ورتر می شود و اگر چون شعله ای کم فروغ باشد با هر باد و تند بادی خاموش می گردد و سرانجام اینکه، روان آزردگی یا بیماری روانی، خراج یا غرامتی است که بشر برای روابط از دست رفته و فلج شده اش با تعالی می پردازد.[20]
دعا در سراسر تمدن انسان و در تمام فرهنگها و ادیان وسیله ای برای رهایی از گرفتاری ها، درماندگی ها، تحقق آرزوها و درمان آسیب های بدنی و روانی بوده است. در قرآن کریم موردهای فراوانی است که از سوی پروردگار، از زبان پیامبران و مردمان به دعا توسل جسته شده است، نمونه بارز آن در سوره حمد و فریضه نماز است در این گزارش با پژوهش در هنگامه های دعا در قرآن کریم و توجه به آنچه در هنگامه های روان درمانی می گذرد به پرسشهایی چند پاسخ می دهیم:
- آیا مراسم دعا با مراحل روان درمانی مقایسه شدنی است؟ چگونه؟
- آیا چگونگی و چندی، سخن و واژه ها در قرآن کریم با آنچه در روان درمانی به کار می رود همسانی دارد؟
- آیا شرایط پذیرش دعا در قرآن کریم، پیام هایی برای افزایش تأثیرپذیری روان درمانی دارد؟[21]
اساس سعادت، نجات، خوشبختی و کرامت به فرموده ی قرآن قلب سلیم است، قلبی که با سلامت متحد شده و ارزش ارائه شدنش را به پیشگاه حق در قیامت پیدا کرده است. يَوْمَ لا يَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ * إِلاَّ مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ (شعرا؛ 88-89): در آن روزى كه مال و فرزندان سودى نمىبخشد. مگر كسى كه با قلب سليم به پيشگاه خدا آيد. قلب سلیم قلبی است که خدا را با همه صفاتش و قیامت را با همه شؤونش و فرشتگان و قرآن و پیامبران را تصدیق نموده وبه مرحله باور و یقین رسیده است. به عبارت دیگر خورشید ایمان از افق آن طلوع کرده، ایمانی که به منزله مرکز منظومه است و…[22]
[1] Jojnstone, Ronald, Religion in Society: A Sociology of Religion, Englewood
Cliffs(ed.), London, 1988, p.3.
[2] هميلتون، ملكم، جامعه شناسی دین ، ترجمه محسن ثلاثی، تهران، 1387 ش، ص 274
[3] حيدری، حسين، دگرگونی پارادایم های روان شناسی دین در دورة مدرنیته ، چکیده مقاله
[4] هنرور، جواد «دینباوری» و «دین فهمی» فصلنامه مصباح، شماره 40 از ص 105 تا 132 دی 1380
[5] نرگسی خرمآباد، نرگس، ابعاد حقوق بیماران از منظر قرآن کریم و سنت اسلامی، فصلنامه مصباح، شماره 9 و 10 از ص 11 تا 36 زمستان 1390 و بهار 1391
[6] هادی، مهدی؛ جان بزرگی، مسعود، اثربخشی درمان یکپارچه توحیدی بر مؤلفههای شخصیت و بالینی، فصلنامه روانشناسی و دین: تابستان 1388 – شماره 6 از 71 تا 104
[7] مرادی، اعظم؛ کلانتری، مهرداد؛ مولوی، حسین؛ نشاط دوست، حمید طاهر؛ اثربخشی گروهدرمانی شناختی – مذهبی بر نیمرخ روانی معلولان جسمی زن در شهر اصفهان، دانش و پژوهش در روانشناسی کاربردی: پاییز و زمستان 1383 (ISC) شماره 21 و 22 از ص 135 تا 154
[8] امیدیان، مهدی؛ علیاکبردهکردی، مهناز؛ پورنیک دست، سبحان؛ محتشمی، طیبه؛ اثربخشی آموزش گروهی به شیوه یکپارچه توحیدی بر سطح پرخاشگری، فصلنامه روانشناسی و دین: بهار 1393 – شماره 25 (علمی – پژوهشی) از ص 17 تا 30
[9] کمری، سامان؛ فولادچنگ، محبوبه؛ اثربخشی آموزش معنویت درمانی مبتنی بر مثبت نگری بر میزان امید به زندگی و رضایت از زندگی نوجوانان؛ پژوهشهای روانشناسی بالینی و مشاوره: بهار و تابستان 1395، سال ششم – شماره 1(علمی – پژوهشی) از ص 5 تا 23
[10] کریمی ثانی، پرویز؛ احیایی، کبری؛ اثربخشی رویکرد گروهدرمانی یکپارچه توحیدی بر تغییر پاسخهای مقابلهای دانشجویان دختر مضطرب دانشگاه آزاد اسلامی واحد شبستر؛ زن و مطالعات خانواده: بهار 1391 – شماره 15 (علمی – پژوهشی) از ص 167 تا 182
[11] بابایی، زهرا؛ لطیفی، زهره؛ اسماعیلی، مریم؛ اثربخشی معنویت درمانی بر کیفیت زندگی و سلامت روان زنان مبتلا به دیابت؛ روانشناسی و دین: تابستان 1394 – شماره 30 از ص 37 تا 50
[12] جارچی، سید رضا؛ حبیبی، حمدالله؛ منظری توکلی، وحید؛ هاشمی زاده، وجیهه سادات؛ اثربخشی معنی درمانی گروهی بر جهتگیری مذهبی و سلامت روان نوجوانان؛ پژوهشهای کاربردی روانشناختی: پاییز 1396 ، سال هشتم – شماره 3 (علمی – پژوهشی) از 69 تا 84
[13] هادیان فرد، حبیب؛ احساس ذهنی بهزیستی و فعالیتهای مذهبی در گروهی از مسلمانان؛ روانپزشکی و روانشناسی بالینی ایران: تابستان 1384 – شماره 41 (علمی – پژوهشی) از 224 تا 232
[14] رشاد، علیاکبر؛ احیای دین و اصلاح دینداری؛ قبسات: زمستان 1380 – شماره 22 (علمی – ترویجی) از 3 تا 8
[15] خلج زاده، مجید رضا؛ مهران؛ شهریوری، اکبر؛ محسن؛ عباسی، محمود؛ اخلاق زیستی از منظر ادیان ابراهیمی؛ اخلاق زیستی: پاییز 1390 – شماره 1 از 69 تا 102
[16] چیربان، جان تی؛ صالحی، مبین؛ ارزیابی علائق دینی و معنوی در رواندرمانی؛ نقد و نظر: بهار و تابستان 1383 – شماره 33 و 34 از 330 تا 366
[17] نظری توکلی، سعید؛ کراچیان ثانی، فاطمه؛ از علم دینی تا اخلاق پزشکی دینی؛ مفاهیم و مبانی؛ پژوهشنامه اخلاق: زمستان 1395 – شماره 34 (علمی – پژوهشی) از 121 تا 140
[18] حیدری، حسین؛ روحانی رصاف، جواد؛ کار دوست فینی، خدیجه؛ از فروید تا مزلو: دگرگونی پارادایمهای روانشناسی دین در دوره مدرنیته؛ پژوهشنامه ادیان: پاییز و زمستان 1395 – شماره 20 (علمی – پژوهشی) از 61 تا 9
[19] ربیعی، ناصر؛ اسلامی مقدم، طاهره؛ اصول و مبانی بهداشت روانی (2 و 1) (نقش دین و ارزشها در کاهش انحرافات اجتماعی) اصلاح و تربیت: فروردین 1389 – شماره 95 از ص 14 تا 18
[20] ویکتور امیل فرانکل؛ ترجمه: محمد پور، احمد رضا؛ انسان در جستوجوی معنای نهایی (خدا در ناخودآگاه)؛ نقد و نظر: پاییز و زمستان 1385 -شماره 43 و 44 از ص 2 تا 26
[21] خدیوی زند، محمد مهدی؛ اولین همایش بینالمللی نقش دین در بهداشت روان: هنگامههای دعا و درمان؛ تازههای رواندرمانی: تابستان و پاییز 1380 – شماره 19 و 20 از 121 تا 132
[22] انصاریان، حسین؛ ایمان و اهل ایمان؛ اصلاح و تربیت: اردیبهشت 1386 – شماره 61 از ص 29 تا 36
ثبت دیدگاه